Jedan od pet najvrijednijih kanjona za tri, četiri posto ukupne proizvodnje struje
U toku je borba za očuvanje prirodnih vrijednosti kanjona Komarnice, kojeg Elektroprivreda Crne Gore (EPCG) planira da pretvori u vještačku akumulaciju nalik Pivi, a ishod je neizvjestan. EPCG promoviše ovaj projekat kao veliku kapitalnu inveticiju koja će, tvrde, Crnoj Gori donijeti novac kada brana bude izgrađena, a opština Šavnik će, kažu, postati vodeća turistička destinacija. Sa duge strane, stručnjaci i borci za prirodu upozoravaju da bi građani i građanke Šavnika i Crne Gore ostvarenjem ovog projekta izgubili mnogo više nego što bi dobili.
Dobrica MitrovićProblem projekta HE Komarnica
Ne promoviše se u Crnoj Gori prvi put energetski projekat koji nije u interesu javnosti. Dobro je poznato kako su mini hidroelektrane (MHE), promovisane kao savršen model za pravljenje struje, te kako su EPCG i Vlada Crne Gore zarobile u cijevi neke naše rijeke, a i kako se na kraju odustalo od daljih izgradnji MHE nakon pritiska javnosti i velike štete koja je već nanijeta. Tako i sada EPCG i Ministarstvo kapitalnih investicija, promovišu projekat HE Komarnica – kao da će to spasiti Crnu Goru i učiniti je energetski samostalnom državom koja će živjeti od izvoza struje.
Ovaj vrtoglavo skupi eksperiment, koji bi Crnoj Gori donio svega tri do četiri posto od ukupne proizvodnje energije, u stvari je već zastarjeo. U mnogim razvijenim zemljama ne rade se više slični projekti. Za mnogo manje novca EPCG bi mogla dobiti potrebnu energiju, investiranjem u pouzdane sisteme koji se oslanjaju na sunce ili vjetar. Takvi, pažljivo osmišljeni projekti prilagođeni prirodi mogli bi donijeti mnogo više struje Crnoj Gori, a pritisak na životnu sredinu bi bio znatno manji.
Čini se da je ključni razlog zbog kog EPCG gura ovaj energetski i ekonomski neisplativ projekat to što je jedini put koji znaju zastarjela hidroenergetska strategija, te što rukovodstvo EPCG ne umije da se prilagodi potrebama ovih vremena, ili nema kapaciteta da uči i da razvija moderne, energetski mnogo efikasnije projekte koji su prilagođeni zdravlju – i ljudi i planete. Brojne zemlje sjeverne i zapadne Evrope koje imaju mnogo manje sunčanih sati godišnje proizvodnju energije polako preusmjeravaju na solarnu. Zemljama u razvoju, kakva je i naša Crna Gora, nude se zastarjele tehnologije proizvodnje energije, koje se često baziraju na argumentima uobraženih inžinjera, da solarna tehnologija iz nekih čudnih razloga kod nas ne može da zaživi, te da je Komarnica kapitalan projekat. Tehnologija iz dana u dan napreduje. Došlo je vrijeme da se ne mora birati između netaknute prirode i energije. Može se i ima se pravo na oboje!
Ako EPCG već želi da stvori energetski nezavisnu Crnu Goru i da je pretvori u izvoznika električne energije, zašto onda EPCG nije izgradila vjetroelektrane Krnovo i Možura koje su koštale manje a daju više električne energije od planirane HE Komarnica, a pri tome su ovo bili jednostavniji i isplativiji projekti? Umjesto da sama gradi ova postrojenja, dala ih je privatnim investitorima.
EPCG na projekat HE Komarnica zapravo gleda kao na eksperiment. To potvrđuje činjenica da je uzvodno od mjesta predviđene brane potvrđena i opisana seizmološka pukotina – ponor dužine oko 1.5 km – za koju se još uvijek ne zna kako će biti regulisan, i gdje će ogromna količina vode koja bude oticala kroz ponor izbijati.
Dejan LazarevićU Elaboratu o procjeni uticaja HE Komarnica na životnu sredinu forsira se i priča o ogromnom turističkom potencijalu akumulacije u kanjonu Komarnice, poziva se na broj turista koji posjete Plužine. Međutim, turisti koji prespavaju u Plužinama ne dolaze zbog akumulacije, već zbog netaknutog kanjona Tare, prostranih Pivskih planina i Durmitora. Akumulacija koja liči na sve ostale u Evropi neinteresantna je turistima, a divlji kanjoni izazivaju divljenje.
Crna Gora je planetarno poznata po kanjonu Nevidio. Samo zbog ovog dijela Komarnice, Crnu Goru svake godine posjeti najmanje 3000 ljudi. Komarnica pripada zoni sa osnovnim seizmičkim intenzitetom od 7 stepeni Merkalijeve skale (MSC), a planirana HE Komarnica sa sobom nosi i skoro svakodnevne zemljotrese, što bi uticalo i na Nevidio. Teško će ljubitelji kanjona i divlje prirode dolaziti u kanjon kakav je Nevidio, ako tamo bude podrhtavala zemlja zbog akumulacije, i padalo kamenje sa velike visine, gdje padanje kamena veličine oraha može da bude od izuzetne opasnosti po život posjetilaca kanjona..
Izgradnjom HE Komarnica ne bi bio uništen samo ovaj kanjon, niti bi izumro samo jedan od predjela najbogatijih endemičnim i drugim biljnim i životinjskim vrstama, već i jedan koncept održivog, zdravog turizma koji se zasniva na kanjoningu.
Dejan LazarevićStvarne vrijednosti kanjona Komarnice
Zašto je važno sa stanovišta biodiverziteta sačuvati Komarnicu? Neki kažu da je danas Komarnica potpuno neiskoristiva od strane čoveka, da kao divlja rijeka i kanjon ničemu ne služi, da ništa ne pruža. Međutim, na kanjone se ne smije gledati kao na vertikalne pustoši na čijim visokim stjenovitim zidovima, koje je rijeka oblikovala milionima godina, ništa ne živi. Istina je suprotna!
,,Riječni kanjoni su izuzetno složeni mozaici mikro ekosistema na velikim nagibima, sa velikom raznolikošću ekoloških faktora, ali i visokim stepenom izolacije individua, populacija, vrsta i životnih zajednica, što za posljedicu ima stvaranje usko rasprostranjenih (endemičnih) bioloških sistema. Kanjoni, što je najbitnije, pružaju mogućnost da se na tom veoma malom prostoru, koji predstavlja veliki ekološki mozaik, individue i populacije brzo premještaju iz jednog ekosistema u drugi, shodno promjeni klimatskih faktora, što im omogućava preživljavanje ekstremno nepovoljnih uslova.
U ekološkom mozaiku kanjonskih ekosistema, i u današnjim makroklimatskim uslovima, nalaze mogućnost egzistencije kako toploljubive (vrste iz perioda između ledenih doba), tako i hladnoljubive vrste, čineći tako kanjone poput Komarnice neuporedivo najbogatijim centrima endemičnih i reliktnih populacija, vrsta i životnih zajednica.
Kanjon Komarnice priroda je stvarala kroz dugu istoriju tokom proteklih oko 30 miliona godina. Zajedno sa svjetlošću, toplotom i vjetrom, Komarnica je oblikovala i žive sisteme kanjona, utiskujući im sopstveni jedinstveni pečat. Procenat endemičnih vrsta odnosno populacija u pukotinama stijena kanjona sliva Drine (Komarnica, Piva, Tara), penje se do 50%, što je najznačajnija potvrda reliktnog (pradavno brojno a danas rijetko) i refugijalnog (utočište) karaktera njihovih životnih zajednica i ekoloških sistema u cjelini.’’ – naglašavaju profesori Radomir Lakušić i Sulejman Redžić, u radu iz 1989. godine, koji je nastao na osnovu njihovih ali i ranijih istraživanja vrsnog pivskog i balkanskog botaničara Vilotija Blečića, čija kuća je bila nadomak Komarnice.
Staništa poput Komarnice, Morače, Tare, nekadašnje Pive imaju posebnu, veoma važnu vrijednost među ekosistemima zato što upravo ova mjesta predstavljaju utočišta biljnim i životinjskim vrstama za vrijeme klimatskih kriza. Upravo kanjoni su bile tačke iz kojih je život opet počeo da se širi po Evropi nakon posljednjeg ledenog doba! Ova staništa danas zovemo vrućim tačkama biodiverziteta, koja obiluju endemskim, rijetkim, ugroženim i reliktnim vrstama. U kanjonu Komarnice i danas žive razne rijetke, posebne vrste koje su tu još od prije ledenog doba, a od njih su u kanjonima nastale i nove vrste, od kojih nekih nema više nigdje u svijetu. Takav je Pivski zvončić, koji još opstaje u Komarnici, pošto je svoje stanište u kanjonu Pive izgubio kada je potopljen. Blečić je ovoj bijci i dao ime pivae. I druge vrste nose imena pivae, ali i durmitorae ili čak komarnicae! Blečićevi, a kasnije i Lakušićevi i Redžićevi radovi kojima opisuju Komarnicu puni su riječi kao što je ,,veličanstven’’ i ,,dragulji prirode’’ kojima opisuju postotak endemizma u kanjonu, naglašavajući iznova vrijednost i bogatstvo vrsta i biljnih zajednica koje su zahvaljujući kanjonima opstale do danas.
Sami pogled na kanjon Komarnice daje sliku jedinstvenog divljeg područja, gdje se u isto vrijeme vide visoki borovi koji štrče iz kamena i guste bogate šume lipe i javora koje prekrivaju terase kanjona, modroplava boja rijeke, strmoglave litice prekrivene rijetkim vrstama koje rastu na stijenama…
Kanjon Komarnice prema stručnjacima ima ogroman speleološki potencijal, tj veliku brojnost, morfološku raznovrsnost i biološko bogatstvo pećina i jama. Ove pećine vrve od malih endemskih životinja, ali i slijepih miševa. Svi slijepi miševi zaštićeni su u Crnoj Gori. Vidra, divokoza, suri orao kao i desetine drugih vrsta sisara, ptica, vodozemaca, gmizavaca, i stotine manje atraktivnih insekata i drugih beskičmenjaka u kanjonu Komarnice nalaze svoje utočište. Tu, u tom nedirnutom području, mogu da predahnu dok se čovjek bezobzirno odnosi prema pristupačnim šumama, rijekama i livadama naših planina.
Jedinstvene zajednice biljaka koje žive i opstaju samo na stijenama i siparima, koje dodatno daju osobit izgled ovom kanjonu, a veoma su značajni prirodni sistemi puni endemičnih, rijetkih i ugroženih vrsta, bili bi najugroženiji izgradnjom brane, jer bi uglavnom bile potopljene.
Vodenim i polu-vodenim vrstama prijetio bi potpuni nestanak, što je posebno kobno za one ostatke nekadašnjih velikih populacija koje su živjele u slivu rijeke Pive, a preživjele su pošto su nastavile život u Komarnici. Da ne pominjemo druge vrste kojima čovjek često daje nikakvu vrijednost samo zato što nijesu harizmatične, a zapravo omogućavaju da priroda, samim tim i čovjek, bude zdrava.
Neko područje je zdravo onoliko koliko su šume, rijeke i livade tog područja u balansu, a njihovo zdravlje ogleda se u broju vrsta životinja i biljaka koje su oblikovale te sisteme milionima godina, a koji i danas na njima počivaju. Brojne vrste koje žive u Komarnici neće moći da pobjegnu iz ovog kanjona i život započnu negdje drugdje. Sve navedeno je samo fragmenat stvarne slike prirode Komarnice, o kojoj, činjenica je, ne znamo mnogo, jer je ovo prostranstvo i dan danas većim dijelom neistraženo. Uprkos neistraženosti, to malo što znamo o Komarnici bilo je dovoljno da neki njeni djelovi budu proglašeni zaštićenim na lokalnom i evropskom nivou!
Jedan dio Komarnice je 2017. godine proglašen zaštićenim područjem – parkom prirode, zajedno sa Dragišnicom. Nekadašnji kanjon Pive i Komarnica 1969. godine proglašeni su spomenikom prirode, a kanjon Komarnice nominovan je za Emerald područje, što znači da ga odlikuje visoka biodiverzitetska raznovrsnost. Prema kriterijumima Evropske unije djelovi Komarnice trebalo bi da budu proglašeni Natura 2000 staništima.
Kanjon Komarnice je dio ključnog biodiverzitetskog područja Durmitor. Čak su i stručnjaci iz UNESCO prepoznali visoku vrijednost kanjona i od cijele okoline Durmitora predlagli da veliki dio Komarnice bude pripojen nacionalnom parku Durmitor i UNESCO baštini! Opština Šavnik je, međutim, to odbila.
Ovo nije prvi put da u Crnoj Gori jedne godine neko područje bude proglašeno vrijednim i zaštićenim, a da se u narednim godinama na tom području planiraju ostvarenja projekata koji potpuno brišu ove vrijednosti i obesmišljavaju njihovu zaštitu.
,,Kanjoni nijesu samo geomorfološki fenomeni već veoma specifične geo biocenoze u kojima su na poseban način integrisani fizički, hemijski i biološki sistemi kroz dugu revoluciju života od uzdizanja Dinarida do danas. Biljne zajednice kanjona, izgrađene od endemičnih bioloških sistema iz perioda prije, tokom i nakon ledenih doba, su najdragocjeniji živi dokumenti evolucije živog svijeta, te im treba posvetiti posebnu pažnju u organizaciji zaštite prirode.’’ – ovo je još 1972. Napisao Radomir Lakušić, koji je bio jedan od najvećih balkanskih botaničara.
Većina podataka o Komarnici prikupljena je prije više decenija, a istraživanja su još tada prepoznala visoku vrijednost ovog kanjona. Sa druge strane, u prošlosti su brojni kanjoni Evrope potopljeni, zbog čega kanjoni Komarnice, Tare i Morače danas imaju neprocjenjivu vrijednost za cijelu Evropu, pa i svijet!
Dejan LazarevićHE Komarnica i klimatska kriza
Peti izvještaj Međuvladinog panela o promjeni klime (IPCC AR5, 2014) upozorava da je region zemalja Mediterana izuzetno ranjiv usljed promjena klime i da će u budućnosti biti podložan višestrukim izazovima i sistemskim lomovima usljed klimatskih promjena, uz napomenu da su neki od očekivanih poremećaja klimatskih parametara u regionu Zapadnog Balkana iznad globalnog prosjeka, kao što je slučaj sa porastom prosječne temperature vazduha.
Kako su u kod nas već osjetne klimatske promjene može se vidjeti i na primjeru iz 2017: HE Piva i Perućica proizvele su duplo manje energije zbog znatno oskudnijih padavina od uobičajenih, ali i zbog lošeg upravljanja vodama u Crnoj Gori. Prema brojnim istraživanjima intezitet klimatskih promjena će zasigurno da raste, što je još jedan od razloga zašto hidroenergija više nije pouzdan izvor energije, a hidroenergetski objekti neće moći da budu tzv. baterije kao nekada.
U isto vrijeme, zbog specifičnosti i usluga koje pružaju – ekoloških, društvenih i ekonomskih – biodiverzitetski bogata i očuvana područja doprinose prilagođavanju ljudi i prirode novim klimatskim uslovima, doprinose ublažavanju klimatskih promjena i predstavljaju ,,prirodna rješenja” u borbi protiv klimatske krize.
Andrijana MićanovićPotreba za strujom je realna, a dostupna zelena održiva rješenja su potpuno zanemarena
Aposlutno smo saglasni da bi Crna Gora trebalo da proizvodi električnu energiju, i nemamo ništa protiv namjere EPCG da poveća proizvodnju električne energije i ostvaruje velike profite na njenom izvozu. Međutim, za novac koji se planira za ovu ekocidnu investiciju, mogli bi da biramo nova moderna energetska rješenja, a ne da ostajemo u prošlosti forsirajući hidroenergetiku.
U 21. vijeku, kada je tehnologija toliko napredovala i kada eksperti država predvodnica u proizvodnji energije na tacni nude rješenja, smatramo da je nepromišljeno da žrtvujemo tako vrijedan kanjon radi svega tri, četri odsto energije koju proizvodimo. Kanjon, voda i ono što oni zajedno grade nezamjenjivo je. Jednom izgubljen kanjon ne može se vratiti, a tih nekoliko procenata energije može da se dobije na drugi način. Problem je taj što ti drugi načini zahtijevaju malo više truda, malo više pažnje i proračuna, zapravo zahtijevaju izlazak iz sigurne zone komfora u kom EPCG dugo uživa. Problem je i to što smo mi kao društvo navikli da idemo utabanim stazama, putem naizgled lakšim, a imamo otpor prema svemu što je novo i moderno, jer zahtijeva više rada, učenja i razmišljanja.
EPCG, nakon zatvaranja KAP-a, proizvodi ne samo dovoljno električne energije za domaće tržište već uspijeva i da izveze značajan višak, čime ostvaruje veliki profit. Prema tome, Crna Gora i njeni sadašnji i budući građani neće ostati bez struje ako se ne izgradi Komarnica, ali hoće bez jednog od najljepših kanjona Evrope.
Ukupni troškovi gradnje HE Komarnica koji će po planu trajati najmanje 7 godina (po procjenama evropskih stručnjaka i više od 10 godina) znatno su potcijenjeni jer su zasnovani na nepotpunoj dokumentaciji, pri čemu su procjene cijene investicije urađene 2020. godine, prije skoka cijena građevinskih i ostalih materijala. Ali, čak i da se prihvati kao realna procjena da će investicija iznositi 260 – 290 miliona eura, za taj iznos se mogu za znatno kraće vrijeme izgraditi solarne elektrane ukupne snage od 400MW, jer gradnja jednog megavata košta oko 700.000 eura. Po drukčijim proračunima, solarni paneli površine oko 1.5 km2 proizvodili bi istu količinu energije kao HE Komarnica. S druge strane, ovim sredstvima mogu se izgraditi vjetroelektrane ukupne snage od 187MW, gdje bi ulaganje u gradnju jednog megavata vjetroelektrane iznosilo oko 1,5 miliona eura, duplo više nego za solarnu, ali pošto ona tokom godine može da proizvede duplo više struje nego HE Komarnica, i ova investicija se mnogo više isplati. Investiranjem u zastarjelu opremu, kako bi se riješili gubici na mreži koji su čak dva puta veći od prizvodnje HE Komarnica, a čiju rekonstrukciju CEDIS svakako planira da pokrene do 2024. godine, smanjili bi se deficiti u energiji.
Sve ove zelenije i održivije opcije su Crnoj Gori dostupne sada, zato je nepromišljeno i razmišljati o uništenju jednog od pet najvrijednijih kanjona Evrope. Ulaganje u zelenije, moderne energetske strategije finansijski bi podržali razni veliki evropski i drugi fondovi, koji više ne ulažu u problematične, zastarjele hidroenergetske projekte. Na kraju, mi kao društvo treba da izaberemo svoje pravo na oboje – rijeku i njihove kanjone i moderan, zeleni energetski sistem.
Crnogorsko društvo ekologa
