Tijana Lekić
Ćemovsko polje, Kanjon Mrtvice, Šasko jezero, Ada Bojana, Rumija, Dolina Lima i Dolina Ćehotine, Ljubišnja, Golija i Ledenica, Visitor sa Zeletinom, Sinjajevina i Hajla nemaju nikakav stepen zaštite…
Nijedno od 32 područja od posebnog svjetskog značaja, koje je Crna Gora kandidovala za Emerald prije 12 godina, još nije postalo dio najveće ekološke mreže, jer naša država nije ispunila neophodne uslove.
Crna Gora se još 2009, ratifikovanjem Bernske konvencije, obavezala da zaštiti područja od posebnog biodiverzitetskog značaja i da njena najvrednija prirodna staništa tako postanu dio međunarodne Emerald mreže.
Vlasti Crne Gore odredile su lokacije Emerald mreže još 2011. godine i ta područja su prošla preliminarnu procjenu, navode iz Komiteta Bernske konvencije za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG).
Tada su za Emerald predložena područja: Kotorsko-Risanski zaliv, Platamuni, Ostrvo Katič sa Donkovom i Veljom sekom, Tivatska solila, Buljarica, Brdo Spas, Plaža Perčin, Orjen, Lovćen, Rumija, Velika plaža i ulcinjska solana, Šasko jezero, Rijeka Bojana, Knete, Ada Bojana, Skadarsko jezero, Ćemovsko polje, Pećina u Đalovića klisuri, Rijeka i kanjon Cijevne, Kanjon Male rijeke, Kanjon Mrtvice, Komarnica, Ostatak kanjona Pive, Golija i Ledenica, Komovi, Durmitor, Bjelasica, Visitor sa Zeletinom, Prokletije, Hajla, Sinjajevina, Bioč, Maglić i Volujak, Ljubišnja, Dolina Lima i Dolina Ćehotine.
Od tih područja, većina ima neku vrstu zaštite, međutim, Ćemovsko polje, Kanjon Mrtvice, Šasko jezero, Ada Bojana, Rumija, Dolina Lima i Dolina Ćehotine, Ljubišnja, Golija i Ledenica, Visitor sa Zeletinom, Sinjajevina i Hajla nemaju nikakav stepen zaštite.
Priključivanje evropskim ekološkim mrežama zahtijeva usklađivanje propisa na lokalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou. Crna Gora uveliko kasni. I nakon 12 godina, njena najvrijednija prirodna područja i dalje su samo kandidati za Emerald.
Biološkinja Jelena Popović iz Crnogorskog društva ekologa(CDE) ističe da Evropa nije pokrenula proces uspostavljanja ekoloških mreža samo radi zaštite biljnih staništa ili vrsta, već je veliki akcenat stavila i na poboljšanje kvaliteta života lokalnog stanovništva, koje živi u blizini najvrijednijih prirodnih cjelina.
„Posljednjih nekoliko decenija ogroman broj ljudi odustaje od života na selu. Drastično je smanjen intenzitet ispaše i kosidbe pašnjaka. Zato se pojavljuju invazivne vrste, veći je broj požara, smanjena je koncentracija hranjivih materija, a sve to dovodi do nestanka različitih biljnih i životinjskih vrsta“, kaže Popović.
U izvještaju Svjetskog fonda za prirodu (WWF) za 2021. godinu navodi se da je izumiranje biljnih i životinjskih vrsta ubrzano od sto do hiljadu puta. Među uzrocima su povećanje ljudske populacije, uništavanje prirodnih staništa, krčenje šuma, požari, krivolov, trgovina divljim životinjama, intenzivna poljoprivreda, pretjerana upotreba pesticida i razni oblici zagađenja. Tu su i klimatske promjene- period od 2015. do 2022. bio je najtopliji od kada su vršena mjerenja temperature, prekomjerna eksploatacija životinjskih populacija i erozija zemljišta. Sve navedeno je međusobno povezano i vodi ka gubitku biodiverziteta. WWF upozorava da se ne radi o prolaznoj krizi, već o intenzivnom i kontinuiranom izumiranju.
Međunarodna unija za zaštitu prirode (IUCN) procjenjuje da u Evropi prijeti izumiranje brojnim vrstama i to15 odsto sisara, 13 odsto ptica, 37 odsto slatkovodnih riba i 23 odsto vodozemaca. Prema IUCN analizama oko 42 odsto vrsta evropskog drveća i 57 odsto biljaka su ugroženi.
Šta su Emerald i Natura 2000 ekološke mreže
Emerald mreža obuhvata prostor od Turske do Laponije, kao i od Kanarskih ostrva do Kavkaza. Cilj mreže je očuvanje divljih vrsta biljaka i životinja i njihovih prirodnih staništa, sa posebnim naglaskom na zaštitu ugroženih područja i osjetljivih vrsta, uključujući i migratorne vrste.
Evropska unija (EU) je, pored Emerald mreže, definisala još veći stepen odgovornosti i napravila mrežu u mreži – Natura 2000. Obje mreže imaju uglavnom iste ciljeve i pravila, ali je uslov za uspostavljanje Natura 2000 članstvo u EU. U isto vrijeme pripreme zemalja članica za Naturu 2000 jedno do najvažnijih mjerila u okviru poglavlja 27, koje obuhvata životnu sredinu.
Zemlje članice EU odgovaraju pred Evropskim sudom pravde zbog moguće krivice, ukoliko dođe do kršenja propisa u ovim ekološkim područjima. Uspostavljena je sudska praksa u vezi sa upravljanjem Natura 2000 područjima. Standardi i prakse Evropskog suda pravde obavezujući su i za nacionalna pravosuđa zemalja EU.
Zakonodavni temelji za izradu mreže Natura 2000 su Direktiva o zaštiti ptica i Direktiva o zaštiti prirodnih staništa divlje flore i faune. Te dvije direktive predstavljaju važnu prekretnicu u evoluciji evropskih politika za očuvanje prirode. Njima su po prvi put definisana jasna pravila za zaštitu životinjskog i biljnog biodiverziteta, kao i za očuvanje prirodnih staništa.
Dokle se stiglo
Iz CDE podsjećaju da je, u proteklom periodu, veliki broj vrijednih prirodnih bogatstava izgubljen, a brojnima prijeti velika opasnost od nestanka. „Neusaglašenost prostornog planiranja i načela zaštite životne sredine, te decenijsko davanje prioriteta kratkotročnim finansijskim dobitima u odnosu na dugoročni održivi princip, za koji imamo sve predispozicije, nas je izgleda dovela u ovu situaciju“, kažu iz CDE.
Brojni kandidati za Emerald područja su pod ozbiljnim pritiskom lošeg upravljanja i potpune devastacije, jer njihova kandidatura trenutno ništa ne znači u kontekstu planiranja prostora. Neka od njih su: Komarnica, Komovi, Sinjajevina.
Popović upozorava da dugo čekanje Crne Gore na ulazak u EU, kao i na priključenje mreži Natura 2000, moglo da košta našu zemlju gubitka najvrijednijih prirodnih područja:“Iz tog razloga neophodno je uspostavljanje Emerald mreže, kako bi ta područja bila zaštićena na međunarodnom nivou do momenta ulaska u EU, kada bi ova područja postala dio Natura 2000 mreže“.
,,Crna Gora se obavezala da će uspostaviti ekološku mrežu širom zemlje. Sve pravne okvire koji omogućavaju bolju i prvenstveno adekvatniju zaštitu naše prirode, smatramo korisnim i neophodnim. Zaštita vrijednih područja i uopšte zaštita prirode Crne Gore, nova je mogućnost za razvoj”, istakli su ranije za CIN-CG iz tadašnjeg Ministarstva ekologije prostornog planiranja i urbanizma (MEPPU). Međutim, nijesu pojašnjavali zašto ni jedno od područja za njihovog mandata nije postalo dio mreže.
Iz Agencije za zaštitu životne sredine Crne Gore (EPA) su za CIN-CG saopštili da je identifikacija područja odrađena na osnovu ekspertske procjene, koje su tada bile dostupne. Te procjene su se svodile na podatke iz literature i vrlo malo na podatke terenskih istraživanja. Iz EPA su za CIN-CG potvrdili da je neophodno sprovesti intenzivna terenska istraživanja, da bi na osnovu toga bili prikupljeni podaci rasprostranjenosti staništa i vrsta, i tako upotpunile baze podataka za Emerald i Natura 2000 područja. Podaci sprovedenih analiza potom treba da budu uvršteni u zajedničku bazu podatka Evropske Agencije za životnu sredinu, kao što rade zemlje članice EU.
Hrvatska za nekoliko godina završila posao
Hrvatska je 2011. zvanično kandidovala svoja ekološka staništa za Emerald. Ta zemlja je za svega nekoliko godina uradila tako dobro posao prikupljanja podataka i analiza za kandidovana područja, da su, kada je Hrvatska 2014. postala članica EU, ta područja odmah obuhvaćena i mrežom Natura 2000. Trenutno nešto više 29 odsto ukupne površine Hrvatske predstavlja zaštićenu zonu.
Da bi Crna Gora ispunila zadatke i izvršila sva neophodna istraživanja na područjima koja su kandidovana, trebalo je izdvojiti značajna finansijska sredstva, navode iz EPA. ,,Ovdje je 2016. pokrenut IPA Projekat – Uspostavljanje Natura 2000 u Crnoj Gori. Od tada se sprovodi intenzivan terenski rad, kako bi shodno metodologiji Direktive o staništima i Direktive o pticama bila identifikovana potencijalna područja Natura 2000, što će ujedno do pristupanja Crne Gore EU poslužiti za ažuriranje baze podataka za Emerald područja”, kažu iz EPA.
Sve sporo teče
Preciziraju i da terenski rad na prikupljanju podataka napreduje i da je za očekivati da će do kraja ove godine biti analizirano 60 odsto kopnene teritorije Crne Gore.
Iz EPA su takođe istakli da je, na osnovu dosadašnjih istraživanja, u Crnoj Gori prepoznato oko 90 staništa iz Direktive o staništima i oko 95 vrsta divlje flore i faune, a iz Direktive o pticama prisutno oko 87 vrsta.
Iz MEPPU su ranije za CIN-CG kazali da je u proteklih šest godina postignut značajan napredak u mapiranju staništa, vrsta i ptica, koji su navedeni u odgovarajućim aneksima EU direktiva. ,,U planu je da se odlučno krene u sprovođenje kompleksnog postupka uspostavljanja Emerald mreže, čemu će prethoditi aktivna komunikacija sa javnošću u cilju boljeg razumijevanja značaja ove ekološke mreže“, kazali su iz ovog Vladinog resora, dok je njim upravljala.
I pored svih smjernica i obaveza koje je preuzela, Crna Gora i dalje ima mnogo ekoloških problema, a proces zatvaranja Poglavlja 27 sporo ide. U skoro svim godišnjim izvještajima Evropske komisije (EK) najčešće se za ovo poglavlje spominje ,,ograničeni napredak”. Da bi zatvorila Poglavlje 27, definisana je 251 obaveza,od kojih zaštita prirode zahtijeva najveći broj – čak 71.
Evropska komisija i u izvještaju za 2022. ističe da napredak nije dovoljan.Traži se da Crna Gora posebno obrati pažnju na ubrzanje ispunjenja obaveza u vezi sa vodama, finalizovanje zakona i Nacionalnog plana o upravljanju otpadom, usvajanje i primjenu Nacionalnog energetskog i klimatskog plana na transparentan način i u skladu sa zelenom tranzicijom EU, kao i na zaštitu prirode i sektor klimatskih promjena.
Iz Koalicije 27 smatraju da i dalje ostaju izazovi kao što su neadekvatni administrativni kapaciteti na državnom i lokalnom nivou, inspekcijskim organima, a problem je i nedovoljna međuinstitucionalna koordinacija. Ističu da je bitno usvojiti što prije izmjene i dopune Zakona o zaštiti prirode.
Upozoravaju i da je većina zaštićenih područja proglašenih u posljednjih pet godina, zaštićena samo na papiru.
Kakva nas budućnost očekuje
Iz MEPPU za CIN-CG kažu da je Direktorat za zaštitu prirode u okviru Ministarstva predložio da zvanično nominovani kandidati za Emerald područja uđu u Prostorni Plan Crne Gore (PPCG) do 2040. godine, koji je u izradi.
Iz ovog ministarstva su istakli da pri izradi ovog prostornog plana posebno uzimaju u obzir nominovana Emerald područja, kao i sva ostala prirodno vrijedna područja. ,, Svjesni velikog pritiska na status i očuvanje biodiverziteta i vrijednih staništa, kao i kroz ostale zakonske mehanizme iz oblasti zaštite prirode i uopšte zaštite životne sredine (procjene uticaja na životnu sredinu), poseban akcenat se stavlja na obavezu zaštite navedenih područja”, navode iz Ministarstva.
Nacrt PPCG, međutim, ne ide u prilog tim tvrdnjama, jer se njime predviđa mogućnost izgradnje hidroelektrane Komarnica, vrijednog kandidata za Emerald područje. Zato je od velikog značaja da se ubrza proces uspostavljanja Emerald mreže u Crnoj Gori. CIN-CG je i ranije pisao o ovom problemu.
Evropska strategija za zaštitu biodiverziteta do 2030. godine predviđa da će područja zaštićena u mreži Natura 2000 obuhvatiti makar 30 odsto kopnene i isto toliko morske površine EU. Za realizovanje te strategije predviđen je fond od 20 milijardi eura godišnje za zaštitu i promociju biodiverziteta preko nacionalnih i privatnih finansiranja.
Međutim, samo u posljednjih nekoliko godina, umjesto da napreduje i ispunjava obaveze koje je preuzela, Crna Gora je bila pogođena razornim požarima, devastacijom šuma, krijumčarenjem divljih životinja, eksploatacijom šljunka u koritu Morače, krivolovom, kao i ogromnim broju divljih deponija…
Princip razvoja Crne Gore kao ekološke države velika je i emancipatorska ideja koja treba da ostane jedna od osnovnih vodilja daljeg napretka naše države, ali se državne institucije, kao i ostatak društva moraju aktivnije uključiti u ovaj proces, čiji su Emerald i Natura 2000 važan dio.
Ekološke mreže šansa za razvoj
Iz CDE upozoravaju da ekološke mreže ne mogu da postoje i da budu održavane bez uključivanja lokalnog stanovništva. „Ovo je upravo i razlog zašto neka staništa koja su pod konstantnim uticajem čovjeka (tradicionalnim) treba da budu uključena u ekološke mreže. Takvo jedno stanište su livade košanice, koje predstavljaju dom za razne vrste biljaka, koje su se prilagodile i uživaju u uslovima čestog košenja. Slično funkcionišu i pašnjaci – za održavanje njihovog biodiverziteta neophodna je ispaša.
Ovo su neki od primjera koji pokazuju da ekološke mreže očekuju i zavise od čovjekovog maksimalnog uključivanja u proces praćenja i održavanja ovih zaštićenih područja, za uzvrat podržavajući razvoj ekonomije lokalne zajednice na temeljima očuvane prirode.
Danas smo svjedoci, ističu iz CDE, da je priroda najočuvanija u ekološkim mrežama, ali i da su lokalna ekonomija i ruralni turizam upravo najrazvijeniji u selima, koja su postala dio ekološke mreže.
“Takvi primjeri pokazuju koliko je učinkovito kada lokalni domaći proizvodi nose oznaku porijekla iz zaštićenog područja. Suština ekoloških mreža je kreiranje novog ekonomskog ambijenta koji ide u prilog i čovjeku i prirodi, odnosno održava balans između prirode i njenog neodvojivog dijela – čovjeka”, zaključuju iz CDE.
Ovaj tekst kreiran je u okviru projekta ,,Ekološke mreže – ključ razvoja na temeljima očuvane prirode” koji realizuje NVO Crnogorsko društvo ekologa. Projekat je podržan je od strane Centra za građansko obrazovanje (CGO), u okviru programa „OCD u Crnoj Gori – od osnovnih usluga do oblikovanja politika – M’BASE“ koji finansira Evropska unija, a kofinansira Ministarstvo javne uprave. Sadržaj ovog teksta isključiva je odgovornost NVO Crnogorsko društvo ekologa i ne odražava nužno stavove CGO-a, Evropske unije ili Ministarstva javne uprave.
